Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması

1 - Genel Olarak

Her bir saat fazla çalışma için verilecek fazla çalışma ücreti, işçinin çıplak ücretinin bir saate düşen tutarının % 50 fazlasıdır. Fazla saatlerle çalışma halinde ise %25 fazlasıdır. Bu nedenle fazla çalışma ücretinin hesabı için, öncelikle işçinin bir saatlik ücretinin bilinmesi önem kazanmaktadır.

2- Sabit Ücretle Çalışanlar

Aylık maktu ücretle çalışanların fazla çalışma ücretinin hesaplanabilmesi için öncelikle saat ücretinin bulunması gerekmektedir. Saat ücretinin bulunabilmesi amacıyla önce aylık ücret 30’a bölünüp günlük ücret, günlük ücret de 7,5’a bölünmek suretiyle saat ücreti hesaplanır. Aylık maktu ücretin doğrudan 225’e bölünmesi de aynı sonuca götürür. İşçinin saat ücreti bulunduktan sonra, saat ücretinin % 50 fazlasının hesabı için, saat ücreti 1,5 ile çarpılır ve her bir saat fazla çalışma için ödenecek ücret bulunmuş olur.

Günlük ücretle çalışanlar için ise günlük ücret 7,5’a bölünmek suretiyle saat ücreti, saat ücreti 1,5 ile çarpılmak suretiyle her bir saat fazla çalışma için ödenecek fazla çalışma ücreti hesaplanır. Günlük ücretin doğrudan 5’e bölünmesi de, bir saat fazla çalışma için ödenecek fazla çalışma ücretinin hesabı için yeterlidir.

Saat ücreti ile çalışan işçilerin her bir saat fazla çalışmaları karşılığı ücretin hesabı için ise, saat ücretin 1,5 ile çarpılması gerekmektedir.

İş Kanununun 41. maddesi hükmü uyarınca her bir saatlik fazla çalışma için ödenecek ücret, işçinin saat ücretinin % 50 fazlasıyla hesaplanır. Yasada haftalık 45 saati aşan çalışmaların % 50 zamlı olarak ödeneceği kuralına rağmen, işçiye fazla çalışma ücretlerinin % 100 zamlı ücret üzerinden ödenmesine dair iş sözleşmesi ya da süreklilik gösteren işyeri uygulaması geçerli olup, işçiye fazla çalışma ücretlerinin % 100 zamlı olarak ödenmesi yönünde çalışma koşulu ortaya çıkmış olur. Çalışma koşulu haline gelen bu uygulamanın bir yerinde işverenin işçinin onayını almaksızın kendiliğinden fazla çalışma ücretini daha az bir orana düşürmesi, iş şartlarının uygulanmaması anlamına gelir. Bu durum işçiye fazla çalışma ücret farkını talep etme ve isterse İş Kanununun 24/II-f bendi uyarınca iş sözleşmesini bildirimsiz sona erdirme hakkı verir.

3- Parça Başı Ücretle Çalışanlar

Gerek mevzuatta gerekse uygulamada işçinin ücretinin parça başına veya yaptığı iş tutarına göre belirlenmesi yöntemine “parça başı” ücret denilmektedir. İşçinin yaptığı iş nasıl ölçülüyorsa (metre, kg, adet, litre vs) her bir birim iş için kararlaştırılan ücret parça başına ücrettir.

Parça başı esasına göre çalışmalarda da İş Kanunu’nda veya ilgili mevzuatta öngörülen yasal iş süreleri geçerlidir. Bu sürelerin aşılmış olması, parça başına ücretle çalışan işçiye fazla çalışma ücreti ödenmesini gerektirir.

Fazla çalışma ücretinin hesabı için öncelikle işçinin yasal iş sürelerine nazaran fazladan çalıştığı sürenin belirlenmesi gerekmektedir. İşçinin günlük çalışması 11 saati (gece çalışması 7,5 saati) veya haftalık çalışması 45 saati geçiyorsa aşan süreler fazla çalışma süresidir.

Konuyu somut bir örnekle açıklamaya çalışalım.

İşçi ücretinin ödeme süresi İş Kanununun 32. maddesi uyarınca en geç ayda bir olup, iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile ödeme süresi bir haftaya kadar indirilebilir. Parça başı çalışmalarda ödeme süresinin (=döneminin) haftalık olarak belirlenmesi ise yaygın bir uygulamadır. Bu bir haftalık ödeme döneminde işçinin toplamda 51 saat çalıştığını ve tanesi 2 liradan olmak üzere 274 adet iş ürettiğini varsayalım. Bu örneğe göre işçinin bir haftalık ödeme döneminde yaptığı iş tutarı (274 adet x 2 TL =) 548 lira, ödeme dönemindeki fazla çalışma süresi (51 – 45 =) 6 saat, bir saate düşen iş tutarı ise (548 TL / 51 saat=) 10,75 TL’dir. Haftalık ödeme döneminde toplam 6 saat fazla çalışmış olan işçiye ödenecek fazla çalışma ücreti ise (10,75 x % 50 x 6 saat=) 32,28 TL’dir.

Ödeme döneminin aylık olarak belirlendiği durumda ise, hesaplama aylık yapılacaktır. Örneğin bir aylık ödeme döneminde işçinin toplamda 216 saat çalışmak suretiyle parçası 2 liradan 1100 adet iş ürettiğini varsayarsak, bu işçinin ödeme dönemindeki iş tutarı (2 lira x 1100 adet =) 2.200 lira, bir saate düşen iş tutarı (2200 lira / 216 saat =) 10,19 lira, ödeme dönemindeki yasal çalışma süresi (30 gün / 7 = 4,3 hafta x 45 saat =) 193 saat, fazla çalışma süresi ( 216 – 193 =) 23 saat, saat başına ödenecek fazla çalışma ücreti (10,19 x % 50 =) 5,10 lira, fazla çalışma ücreti (5,10 lira x 23 saat =) 117,30 liradır.

4- Yüzde Usulü İle Çalışanlar

Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanununun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre hesaplanıp ödenir.

Yönetmeliğin 4. maddesi uyarınca otel, lokanta eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerden “yüzde” usulünün uygulandığı müesseseler, servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına “yüzde!” eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla, kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan veya işverenin kontrolü altında bir araya toplanan paraları, işveren, işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorundadır.

Aynı Yönetmeliğin “Yüzdelerin Dağıtılmasına İlişkin Esaslar” başlıklı 5. maddesinde yer alan hükme göre;

“Yüzdelerin dağıtımında, işyerindeki tüm servislerden elde edilen yüzdelerin toplamı ile işçilerin fiilen yaptıkları işler esas alınır.

İşyerinde çalışan her işçi, toplanan yüzdelerden, fiilen çalıştığı gün sayısına ve elde ettiği puana göre yararlanır.

İşçinin yaptığı işler, puan cetvelinde birden çok gruba giriyorsa, sadece puanı yüksek olan iş esas alınır.

Fazla çalışma yapan ve fazla sürelerle çalışan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir.

Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir.

Düğün, çay, balo, ziyafet ve toplantı gibi ilave işlerden, servis karşılığı yüzde alındığı takdirde, bu işler için geçici olarak alınan işçilerin ücretleri, puan cetvelinde yer alan, yapılan iş ve görev unvanları dikkate alınarak hesaplanır.
Ancak, bu tutar çalışılan süreye denk gelen asgari ücretin altında olamaz.

İlave işler için alınan işçiler, başka işlerde çalıştırılamaz.”

Yüzde usulünde, işyerindeki işçiler serviste çalışan işçiler ve servis dışında çalışan işçiler olmak üzere iki ana gruba ayrılmış olup, puanların hesaplanmasında işçilerin bu şekildeki çalışma tarzların da dikkate alınacağı Yönetmeliğin 9. maddesinde düzenlenmiştir. 9. madde hükmüne göre;

“Servislerde çalışan işçilerin, puan cetveline göre yaptıkları işin karşılığı olan puanlarının tamamı dikkate alınır.

Servis dışında çalışan işçiler için, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, yaptıkları işin karşılığında, puan cetvelinde gösterilen puanların, yüzde 25’i dikkate alınır.

Bu Yönetmelik kapsamına giren işyerlerinde, bölümlerin birinci derecedeki sorumlu müdürleri ile müdür yardımcıları ve bunların üzerlerindeki görevlilere, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, Yönetmeliğin 6. maddesindeki esaslara göre, I. Grup içerisinde tespit edilecek puanın yüzde 5’i verilir.”

5- Bahşişle Çalışanlar

Ağırlıklı olarak hamam, lokanta, kafeterya, araç yıkama işyerlerinde sadece müşteriler tarafından verilen bahşişle çalışılması yaygın bir uygulamadır. İş Kanunu’nun 32. maddesine göre ücretin üçüncü kişiler –müşteriler- tarafından ödenmesi mümkündür. Dolayısıyla “bahşiş”ler de aslında “ücret” sayılan bir ödemedir. Ancak müşterilerden alınan bahşişler, asgari ücretin altında kalmakta ise, İş Kanunu’nun 39. maddesi ve maddeye dayanılarak çıkarılan yönetmeliğin 2. maddesi uyarınca, işverenin aradaki farkı tamamlama zorunluluğu bulunmaktadır.

İşçinin müşterilerden aldığı bahşişler toplamı asgari ücretin üzerinde ise, hesaplamanın günlük bahşişin bir saate düşen miktarına göre, bahşişler toplamı asgari ücretin altında ve aradaki fark işverence karşılanmışsa, hesaplamanın asgari ücretin bir saate düşen miktarına göre yapılması gerekmektedir.

6- Prim Usulü Çalışanlar

Prim usulü ile çalışanların fazla çalışma ücreti talepleri öğretide ve Yargıtay tartışma konusu olmuştur.

Yüksek Mahkemenin içtihatlarına göre, satış temsilcileri, tıbbi mümessiller gibi ücret + prim usulü ile çalışanların fazla çalışma yapıp yapmadıkları hususu, günlük faaliyet planları ile iş çizelgeleri de dikkate alınarak belirlenmelidir. Genelde belli hedeflerin gerçekleşmesine bağlı olarak prim karşılığı çalışan bu işçiler yönünden prim ödemelerinin fazla çalışmayı karşılayıp karşılamadığı araştırılmalıdır, işçiye ödenen satış priminin fazla çalışmaların karşılığında ödenmesi gereken ücretleri tam olarak karşılamaması halinde aradaki farkın işçiye ödenmesi gerekir.

Fazla çalışmalarının karşılığı hak kazanabilecekleri ücretin hesabında ise, her bir saat için ödenmesi gereken ücretin sadece % 50’lik kısmı dikkate alınmalıdır.

Yüksek Mahkemenin bu yaklaşımı uyarınca, prim usulü ile çalışan bir işçinin önce haftalık fazla çalışma süresi belirlenmeli, fazla çalışma süresi ile bir saatlik ücretinin % 50’si çarpılarak hak kazanabileceği fazla çalışma ücreti bulunmalıdır. Daha sonra işçiye ödenen primler toplamı, az önce açıklandığı şekilde hesaplanan fazla çalışma ücretini karşılamakta veya ondan fazla tutmakta ise, işçi fazla çalışma ücretine hak kazanamayacak, aksi durumda aradaki fark kadar fazla çalışma ücretine hak kazanabilecektir.

Ancak garanti ücret + sefer primi ile çalışan uluslararası TIR şoförlerine sefer başına ödenen primler, Yargıtay tarafından ücretin eki niteliğinde bir ödeme olarak değil, asıl ücret (= çıplak ücret) kapsamında görüldüğünden, bu kişilerin fazla çalışma ücretlerinin hesabında, aldıkları primlerin hak kazanabilecekleri fazla çalışma ücretleri ile kıyaslanması söz konusu edilemeyecektir.

7- İş Sözleşmesi, Toplu İş Sözleşmesi veya İşyeri Yönetmeliğindeki Özel Düzenlemelere Tabi Olanlar

4857 sayılı İş Kanununun 41. maddesiyle, bir önceki 1475 sayılı İş Kanunundan farklı olarak fazla çalışma ve fazla sürelerde çalışma kavramları getirilmiş, fazla sürelerde çalışma için yapılacak ödemenin oranı fazla çalışmadan farklı belirlenmiştir. Buna göre her bir saat fazla çalışma için ödenecek ücret bir saatlik ücretin % 50 fazlası, her bir fazla saatlerle çalışma için ödenecek ücret ise bir saatlik ücretin % 25 fazlasıdır. Ancak bu oranların üstünde işçiye daha geniş haklar sağlayan, -örneğin fazla çalışma ücretinin % 100, fazla saatlerle çalışma ücretinin % 50 zamlı ödeneceğini öngören iş sözleşmesi, toplu iş sözleşmesi veya işyeri yönetmeliği hükümleri geçerli olup, hesaplamanın bu düzenlemelere göre yapılması gerekmektedir. Yasanın öngördüğü miktar ve oranların daha altında düzenlemeler içeren sözleşme ve yönetmelik hükümlerinin geçerli olamayacağı ise kuşkusuzdur.

Konuya ilişkin olarak aşağıda yer verilen kararlardan birçoğu 1475 sayılı Yasa dönemine ait olmakla birlikte, 4857 sayılı Yasadaki düzenlemeye aykırı olmadıkları, daha doğru bir anlatımla 4857 sayılı Yasaya uygun düştükleri sürece göz önünde bulundurulmaları gerektiği açıktır.

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİNDEN KESİNTİLER

193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu, 5510 sayılı Sosyal Güvenlik Kanunu, 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ve 488 sayılı Damga Vergisi Kanunu uyarınca, fazla çalışma ücretlerinden, gelir vergisi, sigorta primi, işsizlik sigortası primi ve damga vergisi kesilmesi gerekmektedir.

Gelir vergisinin oranı, işçinin yıl içindeki kazancının toplamına göre % 15 - % 35 arasında değişiklik gösterdiğinden, o ay içinde hak kazanılan fazla çalışma ücreti ile birlikte işçinin vergi matrahı hangi dilime denk geliyorsa o dilimdeki orana göre vergilendirilecektir.

Prim oranları 5510 sayılı Kanun’un 81. maddesinde belirtilmiş olup, sigorta kolları itibariyle işçiden kesilmesi gereken primler buna göre tespit edilecektir.

İşsizlik sigortasındaki işçi payı brüt ücretin % 1’idir.

Damga Vergisinin oranı ise yıllara göre değişmekte ve bu oranlar her yıl Damga Vergisi Genel Tebliğlerinde gösterilmektedir.

Osman USTA/Mesut ÜK E-Yaklaşım / Ocak 2014 / Sayı: 253